Yeniden Değerleme

 

Bilanço esasına göre defter tutan gelir ve ku­rumlar vergisi mükellefler bilançolarına dahil amortismana tabi iktisadi kıymetleri ve bu kıymetler üzerinden ayrılmış olup bilançola­rının pasifinde gösterilen amortismanları her hesap dönemi sonu iti­bariyle aşağıda belirtilen şartlarla yeniden değerleyebilecekleri açıklanmıştır. İktisadi Devlet Teşekküllerinin yeniden değerleme yapmaları zorunlu kılınmıştır.Yeniden değereleme bilanço esasına tabi ge­lir ve kurumlar vergisi mükellefleri için ihtiyari olmakla beraber bazı kuruluşlar için mecburi kılınmıştır.

 

1) Yeniden Değerlemeye Tabi İktisadi Kıymetler

 

İktisadi kıymetlerin maliyet bedellerine eklenmiş bulunan kur farkları ve kredi faizleri, sinema filmleri, alameti farika hakları, peştemallıklar, ilk tesis ve taazzuv giderleri, organizasyon etüd ve arama giderleri ile mahiyetleri ve amortisman süre ve tarzları itibariyle bunlara benzeyen sair aktif kıymetler yeniden değerleme kapsamı dışında bırakılmışlardır.Yeniden değerleme kapsamına girmeyen kur farklarının ve kredi faizlerinin iktisadi kıymetlerin işletmenin aktifine girdiği tarihten son­raki yıllarda tahakkuk etmiş ve maliyet bedeline eklenmiş olması ge­rekmektedir. Bu kur farklarına ve kredi faizlerine isabet eden amor­tismanlar da değer artışının tesbitinde dikkate alınmayacaktır.Gayrimenkullerin genişletilmesi veya kıymetini devamlı olarak artırması amacıyla yapılan ve maliyete eklenen giderler yeniden de­ğerlemeye tabi tutulabilecektir.Yukarıda belirtilen yeniden değerlenmesine izin verilmeyen ikti­sadi kıymetler dışında kalan amortismana tabi iktisadi kıymetler yeni­den değerlemeye tabi tutulabilir. Amortismana tabi olmayan iktisadi kıymetler yeniden değerleme konusuna girmezler. Diğer bir itade ile, gayrimenkuller (boş arazi ve arsalar hariç), gayrimenkullerin mütem­mim cüzü ve teleferruatı mahiyetinde olup ayrı olarak amortismana tabi tutulan iktisadi kıymetler, tesisat ve makineler, gemiler, diğer taşdlar ve demirbaşlar yeniden değerlenebileceklerdir.Amortismana tabi iktisadi kıymetlerin bir kısmının veya tamamı­nın yeniden değerlemeye tabi tutulması mümkündür.

 

2) Yeniden Değerleme Yöntemi

 

Bilançonun aktifine dahil iktisadi kıymetler ve bu kıymetler için geçmiş yıllarda ayrılmış olan amortismanlar, yeniden değerlemenin yapılacağı yıla ait oran ile çarpılmak suretiyle yeniden değerlenirler.Kendilerine özel hesap dönemi tayin olunan mükellefler için özel hesap döneminin başladığı takvim yılına ait oran kullanılır.Her hesap dönemi sonu itibariyle yapılacak değerlemede esas alınacak yeniden değerleme oranı yeniden değerleme yapılacak yılın Ekim ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre Devlet İstatistik En­stitüsünün Toptan Eşya Fiyatları Genel İndeksinde meydana gelen ortalama fiyat artış oranıdır. Bu oran Maliye ve Gümrük Bakanlığınca her yıl Aralık ayı içinde Resmi Gazetede ilan edilir.Her yılın yeniden değerleme oranı ancak o yıla ait değerlemede hesaba katılabilir. Yeniden değerlemenin herhangi bir yıl yapılmama­sından veya değerleme oranının düşük uygulanmasından dolayı da­ha sonraki yıllar geçmiş dönemlere ilişkin yeniden değerleme yapıla­maz.Yeniden değerlemenin yapıldığı hesap dönemi içinde aktife gi­ren amortismana tabi iktisadi kıymetler için yeniden değerleme uy­gulanmaz.

 

3) Yeniden Değerlemeden Doğan Değer Artışı

 

İktisadi kıymetin yeniden değerlemeden önceki net bilanço aktif değerinin, yeniden değerlemeden sonraki net bilanço aktif değerinden çıkarılmasıyla iktisadi kıymetin yeniden değerlemeden doğan değer artışı hesaplanmış olur.Net bilanço aktif değeri, iktisadi kıymetin bilançonun aktifine kaydedilen değerinden, bu kıymet için ayrılmış olan bilançonun pasi­finde gösterilen birikmiş amortismanlarının indirilmesiyle elde edilen net değerdir. Bu durumda, değer artışı, iktisadi kıymetin kendisine ve ayrılmış olan birikmiş amortismanının ilgili katsayı tatbiki ile bulunan yeniden değerlemeden sonraki net bilanço aktif değerinden yeniden değerlemeden önceki net bilanço aktif değerinin çıkarılmasıyla he­saplanacaktır.Yeniden değerleme neticesinde doğacak değer artışı bilançonun pasifinde özel bir fon hesabında gösterilir.

Örnek olarak 2005 yılında 85.000.TL.na alınmış bir makinanın yeniden değerlemesini yapalım. Bu makinanın 2006 yılı sonunda bi­rikmiş amortismanı 34.000 TL. olsun.2006 yılının yeniden değerleme oranı % 10 olduğunu varsayalım bu makinanın hem alış değerini hem de birikmiş amortismanını 1.56 ile çarpmamız gerekmektedir.Makinanın yeniden değerlemeden önceki net bilanço aktif değeri (85.000 - 34.000 =) 51.000 TL. iken yeniden değerleme­den sonra net bilanço aktif değeri (93.500 – 37.400 =) 56.100 TL.na yükselmektedir. Bu durumda, makinanın yeniden değerlemeden doğan değer artışı (56.100 - 37.400 =) 18.700 TL. olmaktadır.

 Yeniden değerleme sonucunda doğan değer artışı ile iktisadi kıymetlerin ve birikmiş amortismanlarının, verilen örneğe uygun ola­rak muhasebe kayrtları şu şekilde olması gerekmektedir.

  ^{___________________________}          _/           ^{______________________________}

253  TESİS MAKİNE VE CİHAZLAR                                 22.100

257 BIRiKMİŞ AMORTİSMANLAR             3.400

522 MDV YENİDEN DEĞERLEME ARTIŞLARI            18.700

^{___________________________}          _/           ^{______________________________}

 

Makinanın değerinde meydana gelen 22.100 TL.lık artış ilgili ik­tisadi kıymet hesabının borcuna, birikmiş amortismanların değerinde meydena gelen 3.400 TL.lık artış birikmiş amortisman hesabı­nın alacağına, değerleme sonucu ortaya çıkan değer artışı da bir fon hesabının alacağına kaydedilecektir.

 

4) Gelir Vergisi Mükellefleri

 

Kazançları bilanço esasına göre tutulan defterlerle tesbit edilen gelir vergisi mükellefleri, ferdi işletmeler, kollektif, adi komandit ve adi şirketler bilançolarında kayıtlı iktisadi kıymetlerini ve birikmiş amortismanlarını yeniden değerleyebilecekler, yeniden değerleme­den doğan değer artışlarını bilançolarının pasifinde yeni açılacak de­ğer artış fonunda gösterebileceklerdir.Bu işletmelerde değer artışlarının sermayeye ilavesi mümkün değildir. Değer artış fonunun bu mükellefler ve işletmeler tarafından herhangi bir suretle başka bir hesaba nakledilmesi veya işletmeden çekilmesi veya sermayeye ilavesi durumunda işletmeden çekilmiş sayılırlar. Bu işlemin yapıldığı dönemin kazancı ile ilişkilendirilmeksi­zin bu dönemde vergiye tabi tutulurlar. Ayrıca, yeniderı değerlenen iktisadi kıymetler satıldığında, bu iktisadi kıymetlere ait değer artışları kazancın tesbiti sırasında aynen birikmiş birikmiş amortismanlar gibi muameleye tabi tutulur.Bu işletmeler yeniden değerlemenin yapıldığı hesap dönemin­den itibaren sabit kıymetlerini yeni değerleri üzerinden itfa ederler. Ancak, bina, arsa ve araziler yeniden değer­lemeden önceki değerleri üzerinden amortismana tabi tutulurlar.

 

5) Kurumlar Vergisi Mükellefleri

 

Bilanço esasına göre defter tutan, kurumlar vergisi mükellefleri pasifte özel bir fon hesabında gösterilen değer artışını diledikleri tak­dirde değer artış fonu hesabında tutabilecekleri gibi sermayelerine de ilâve edebileceklerdir. Ortaklar tarafından işlet­meye ilave edilmiş kıymetler olarak kabul edilir.Amortismana tabi iktisadi kıymetlerini yeniden değerlemeye tabi tutan kurumlar vergisi mükellefleri yeniden değerlemenin yapıldığı hesap döneminden itibaren iktisadi kıymetlerin yeni değerleri üzerin­den amortisman ayırabilirler.Yeniden değerlemeye tabi tutulan gayrimenkuller yeniden değer­lemeden önceki değerleri ve bakiye itfa süresi içinde amortismana tabi tutulacaktır. Değer artış fonu sermayeye ilâve dışında herhangi bir suretle başka hesaba nakledildiği veya işletmeden çekildiği takdirde bu işle­min yapıldığı dönemin kazancı ile ilişkilendirilmeksizin vergiye tabi tutulur.Yeniden değerleme sonucu ortaya çıkan ve bilançoda özel bir fon hesabında tutulan değer artışları TTK'nin 422. maddesinin uygu­lanmasında Ödenmiş Sermaye gibi işlem görecektir. Diğer bir ifade ile anonim şirketler tahvil ihraç ederken ihraç edebilecekleri tahvil miktarının tesbitinde, ödenmiş sermayelerinin tasdikli son bilançoları­na göre mevcudiyeti anlaşılan miktarına değer artış  fonunu da ilâve edeceklerdir.Genel imalat giderleri içine amortismanlar da girdiğinden yeniden değerlenen üretimle ilgili iktisadi kıymetierin yeni değerleri üzerinden ayrılan amortismanların imal edilen malların maliyetine girmesi gerekecektir.Kurumlara ait iştirak payları ve hisse senetleri, iştirak edilen ku­rumların bilançolarını yeniden değerlemeleri ve değer artışlarının ser­mayeye ilavesi halinde yeniden değerleme kapsamına girmektedir. Yeniden değerlenecek iştirak payları Kurumlar Vergisi mükellefi olan sermaye şirketleri ile kooperatiflere ve İktisadi Devlet Teşekküllerine ait olan iştirak paylari ve hisse senetleridir. Yeniden değerleme yapı­lan kuruma iştirak eden işletmelerin aktifınde bedelsiz hisse senedi veya iştirak payı verilmesi nedeniyle meydana gelen artışlar pasifte özel bir karşılık hesabında gösterilir.

 

^{___________________________}          _/          ^{______________________________}

242  İŞTİRAKLER veya                                                      12.100

110  HİSSE SENETLERİ

523 İŞTİRAKLER YENİDEN DEĞERLEME ARTIŞLARI          12.100

^{___________________________}          _/           ^{______________________________}

Bu karşılık hesabı sermayenin cüzü kabul edilir. Karşılık hesabın­da gösterilen değer artışı kurumlar tarafından sermayeye ilâve edile­bilir. Bu işlemler kâr dağıtımı olarak sayılmazlar. Bundan sonraki kademelerde de iştiraklerden intikal eden bedel­siz hisse senetleri ve iştirak payları aynı şekilde işleme tabi tutulur.

 

6) Kayıtlarda gösterilmesi

 

Yeniden değerlemeye tabi tutulan iktisadi kıymetlerin herbirine isabet eden değer artışları ile bunların hesap şekilleri amortisman kayıtlarında müfredatlı olarak gösterilecektir. Amortisman defteri veya amortisman cetvellerinden yararlanarak, yeniden değerleme sırasında bilançonun aktifinde kayıtlı amortisma­na tabi iktisadi kıymetlerin herbirinin aktife girdiği hesap dönemi ile bu kıymetler üzerinden değerleme tarihine kadar ayrılan ve ayrılmış sayılan amortismanlar ayrı ayrı tespit edilir. Yeniden değerleme oran­larının uygulanmasından sonra her iktisadi kıymetin ve birikmiş amortismanın yeni değerleri hesaplanır. İktisadi kıymetler ve amortismanlar ayrı ayrı değerlenerek yeniden değerlemeden önceki ve sonraki net bilan­ço aktif değerleri bulunur. Bu işlemden sonra her iktisadi kıymete ait değer artışı ve toplam değer artışı hesaplanarak envanter defterinin ayrı bir sayfasına kaydedilir.Yeniden değerlenen iktisadi kıymetlerin amortisman kayıtlarında aşağıdaki hususların gösterilmesi gerekmektedir.

İktisadi kıymetin cinsi

Aktife Giriş tarihi

Aktife giriş değeri

Amortisman oranı

Birikmiş amortisman tutarı

Yeniden değerlemeden önceki net bilanço aktif değeri

Yeniden değerleme katsayısı

İktisadi kıymetin yeniden değerlenmiş değeri

Yeniden değerlemeden sonraki net aktif değeri

Değer artışı

 

7) Değer artışının sermayeye ilavesi

 

Yeniden değerleme sonucu meydana gelen değer artış fonları aşağıda belirtilen esaslar dahilinde kısmen veya tamamen ser­mayeye ilâve edilebilir.Değer artış fonları anonim şirketler yönetim kurulu, Iimited şirket­lerde ortaklar kurulun kararı ve ana sözleşme tadil tasarısı ile birlikte Ticaret Bakanlığından izin alınmasi veya tasdik edilmesi suretiyle, TTK'nun sermaye artırımı hükümlerine göre sermayeye ilave edilebilir.Değer artış fonunun sermayeye ilavesi nedeniyle, Sermaye Piya­sası Kanununa göre şirketlerin yapacakları sermaye artırışları genel kurul kararı ve tesbit raporunu takiben tescil ve ilân olunur.Değer artış fonunun sermayeye ilavesinde TTK'nun 391. madde­sine göre esas sermayenin tamamen ödenmiş olması şartı aranmaz. Değer artışlarını sermayelerine ilave etmek isteyen yabancı ortaklı kurumlardan 6224 sayılr Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanuriu hükümlerine göre faaliyet gösterenler Bâşbakanlık Devlet Plânlama Teşkilatından, Petrol Kanunu ile diğer mevzuat hükümlerine göre ku­rulmuş olanlar ise Maliye Bakanlığından izin almak zorundadırlar.

Yeniden değerleme değer artış fonlarının sermayeye ilavesi durumunda:

                 ^{___________________________}          _/           ^{______________________________}

501  ÖDENMEMİŞ SERMAYE                                       70.000.

500  SERMAYE                                                                                           70.000

^{___________________________}          _/           ^{______________________________}

501  ÖDENMEMİŞ SERMAYE                                      18.700

522 MDV YENİDEN DEĞERLEME ARTIŞLARI   18.700

^{___________________________}          _/           ^{______________________________}

 

 8) Yeniden değerlemeye tabi tutulmuş bir duran varlığın  satılması

 Yeniden değerlenmiş bir duran varlık satıldığında duran varlık ve birikmiş amortismanı en son değerlenmiş değerleri ile kapatılır. Satılan duran varlığın sermayeye ilave edilmemiş yeniden değerleme değer artışları da birikmiş amortismanlar gibi borçlandırılarak kapatılır. Satılan duran varlığın net defter değeri ile satış değeri arasındaki fark  gelir veya kar hesabına yazılır. Duran varlığın net defter değeri bulunurken enson değerlenmiş değerinden değerlenmiş birikmiş amortismanları ve yeniden değerleme değer artışları düşülür. Duran varlıkların satılması konusunda açıklandığı gibi satılan duran varlığın yerine yeni bir duran varlığın alınması planlanmış ise satış karı Yenileme Fonu hesabında gösterilebilir.

Örnek olarak, yeniden değerlenmiş değeri 8.000.000 TL., değerlenmiş birikmiş amortismanı 6.000.000 TL. ve yeniden değerleme değer artışları tutarı 1.800.000 TL.  olan bir makinenin  KDV dahil 5.900.000 TL. na satıldığını varsayalım.

^{___________________________}          _/           ^{______________________________}

100  KASA                       5.900      

257  BİRİKMİŞ AMORTİSMANLAR                             6.000                      

522  MDV YENİDEN DEĞERLEME ARTIŞLARI    2.300

253 TESİS, MAKİNE VE CİHAZLAR                                                  8.000                                                      391 HESAPLANAN KDV                                                  1.440      

679 DİĞER OLAĞANDIŞI GELİR VE KARLAR                                       4.760

^{___________________________}          _/           ^{______________________________}

 

şeklinde olacaktır.